ࡱ> _bjbj.bbz%%%%9%oU0TTTTTTT$VQYFUU)UTTT2TTTTTTo'c2G< TT?U0oUTYnT4YTYT8TUUToUY? :Mavzu. Navroz bayrami ananalari. Oilaviy marosimlar tadriji Reja: 1.Marosim folklor va uning turlari. 2. Mavsumiy marosimlar. 3. Oilaviy marosimlar. 4. Navroz bayrami ananalari. 1. Marosim folklor va uning turlari. Marosim folklori namunalari folklorning eng qadimiy janrlari sirasiga kiradi. Folklorshunoslikda marosim folklori janrlarini ikki katta guruhga ajratish ananasi mavjud. Bu turlar quyidgi korinishga ega : 1) mavsumiy marosimlar folklor. 2) oilaviy marosimlar folklori. Mavsumiy marosimlar yil mavsumlarining almashinuvi avvali va oxiri, malum bir xojalik turlarining boshlanib yakun topishi, ob-havo bilan bogliq mavsumiy marosimlarni oz ichiga oladi. Mavsumiy marosimlarning aniq vaqti, belgilangan otish muddatlari mavjud va ular bir oila yoki jamoaga tegishli bolmay butun xalq ommasiga tegishlidir. Mavsum deganda, asosan, yil fasllari nazarda tutiladi. Binobarin, mavsum qoshiqlari qish, bahor, yoz, kuz fasllari bilan bogliq boladi. Marosim esa diniy yoki ananaviy urf-odatlar munosabati bilan otkaziladigan tadbir, yigin demakdir. U bayram umumxalq shodiyonasi, tantana kun manosini ifodalaydi. Malum boladiki, marosim tushunchasi bayram sozi ifodalagan manodan kengligi bilan farq qilar ekan. Chunki, marosim bir shaxs hayotidagi muhim voqea bilan boglanishi mumkin. Bu tadbir oila chegarasi bilan cheklanadi. Bayramda esa umumxalq ishtiroki bolishi lozim. Togri, biz, kopincha, bayram marosimi birikmasini qollashimiz mumkin, ammo bu holatda gap oilaviy marosim haqida emasligi takidlanadi. Dunyoda bironta xalq yoqki, turli munosabatlar bilan ommaviy bayramlarni nishonlanmasin. Bayramlar butun xalq tayyorgarligi bilan otkaziladi. Katta shodiyonalar rejalashtiriladi. Maxsus taomlar pishiriladi, bayram liboslari tikiladi, oyin-kulgilar, sayillar, tomoshalar, musobaqalar uyushtiriladi. Shuning uchun milliy bayramlar tizimida xalq tarixi, milliy xususiyatlar haqida tasavvur hosil qilish mumkin. Bu tasavvurlarni oilaviy, muayyan hudud aholisi ortasidagi marosimlar, qolaversa, milliy urf-odatlar toldiradi, mukammallashtiradi. Oilaviy marosimlar esa aksincha bir oila va oila azolari hayotidagi barcha mavsumlar ozgarishlarni oz ichiga qamraydi. Oilaviy marosimlar mazmuni tugilig, toy va motam marosimlaridan iborat va bu marosimlarda ijro etiluvchi folklor namunalari oilaviy marosimlar tarkibiy qismini tashkil etadi. 2. Mavsumiy marosimlar. Ozbek mavsumiy marosimlarining boshlanishi bevosita Navroz bayrami bilan aloqador. Navroz yangi yil, yilboshi deb ham yuritiladi. Yani qish va yoz (ikki qutb)ning ozaro kurashuvi, qish tomonning yengilib, chekinishi natijasida kirib keladi, degan dualistik qarash ushbu marosimda eng tayanch tasavvur hisoblanadi. Navrozni kutib olish, tantana qilish jarayonida otuvchi barcha marosim halqalarida ana shu kurashni tasvirlashga, ifodalashga yonaltirilgan. Ushbu orinda Fargonada otuvchi Navroz bayrami haqidagi xitoy manbasidan keltirgan kochirma muhim ahamiyatga ega: Har yangi kelayotgan yilning boshida podsho va dargalar bosh xalq ikki guruhga bolingan. Har bir guruh bittadan vakil saylab, unga jang kiyimlarini kiydirib ozaro jang qildirishgan, qolganlar esa raqib tamonga toshu kesaklar otib oz jangchilariga yordam berib turishgan. Jang tamonlarning biri halok bolgunicha davom qilgan. Songra jang natijalariga qarab yangi yilning qanday kelishini taxmin etilgan (166. S. 282283). S.P.Tolstov ushbu marosimni ibtidoiy xalqlar orasida keng tarqalgan ikki fratriyning marosimiy musobaqasi ekanligini yozar ekan, Sharqiy Turkistondagi Kuchi shahrida yangi yilni kutishda yetti kun davomida otuvchi qochqor, ot, tuya urishtirib yilning qanday kelishini aniqlash tantanalari va Orta Osiyodagi uloq (kopkari) hamda turkmanlar orasidagi kok bori toy marosimini ham ana shu tizimda tahlil etadi. (166. S. 284). Biz uchun etiborli jihat ushbu orinda kopkari (uloq) va kok bori nikoh toyi marosimidagi bori va uloq (echki) obrazlaridir. Kok bori marosimida uloq yoki qozichoqni (aslida uloq varianti togri) otda ongarib qochayotgan kelinni kuyov oz joralari bilan taqib qilib, undan uloqni olib qoyishi kerak (Qozoqlar ortasidagi qiz quvdi marosimi ham ana shu tizimda turadi. Faqat u orinda uloq unutilgan). Ushbu marosimning tub asoslari ham yil fasllari ortasidagi qutblar holati, kurashi va birligiga ulanadi. Uloq koklam, bori esa qish timsoli. Qiz uloq koklam, yigit bori qish yaxlit tizimni tashkil etadi. Uloq (kopkari) oyinining qish vaqti otkazilish ananasi ham bekor emas. Boysun tumanining olis qishlogida Navroz kuni ijro etiluvchi Gurgak oyini ham bevosita ana shu tasavvurlarga bogliq (87. B.148). Respublikamizning bir qator viloyatlarida turli shakl-korinishlarda hozirgacha amal qilib kelayotgan Boychechak marosimi ham ushbu tizimning oziga xos korinishi hisoblanadi. Marosimni nisbatan tolaroq halqalarini Namangan viloyatining Chortoq tumani hududida kuzatish mumkin. Bu yerda bolalar erta koklam boychechakni topib, bir guruh bolib, joraboshi yetagida xonadonma-xonadon kezib chiqishadi. Boychechakchilar har bir xonadon darvoza oldida toxtaganda, joraboshi ushbu qoshiqni kuylaydi: Boychechak aytib keldik eshigingizga, Xudoim ogil bersin beshigingizga, Guruh esa: Bota, bota-bo, boychechak, Uyingizga choch tilla. Iloyim ogil bersin, Otginasi Rahmatilla, Uy egasi korinish berganda: Otirib chiqing, Otirib chiqing, Yogoch tovoqni toldirib chiqing, deydilar. Xonadon sohibi joraboshi tutib turgan boychechakni korib, tavob qilib, himmatiga yarasha ul-bul boychechakchilarga beradi. Uy egasi xasislik qilib hech narsa bermasa, boychechakchilar: Oqim, oqim, Qozoningga ...! deb yomon tilak bildiradi. Biz ushbu marosimni dunyoning boshqa mintaqalarida yashovchi xalqlaridagi koklam marosimlari bilan qiyosan organib, uning qadimiy korinishini tikladik (216. B. 4041). Qadimda otgan Boychechak marosimida qish va koklamning kurashini ifodalovchi sahnalar bolgan. Boychechak tutgan joraboshi koklam siymosida oz sheriklari aniqrogi, jangchilari bilan xonadonma-xonadon yurib qishni haydagan. Qish siymosi va jangchilarini ifodalovchi tomon qattiq qarshilik korsatgan. Bir-bir chekinib xonadonlarni va nihoyat butun qishloqni tark etgan. Qish va koklam ortasidagi asosiy kurash katta dalada bolgan. Bunda qish va yoz tomon ramziy jang qilib, aytim-qoshiq kuylab bahslashganlar. Xorazmda sumalak sayli bilan aloqador bolgan Ashshadarozi oyini (169. B.4344) va unda aytiluvchi laparning tub asoslarini qish va yoz munozarasi sifatida baholash orinli. Ushbu laparni marosimdan butkul ajralib sof sanat namunasiga aylangan versiyasi sifatida Fargona vodiysida keng yoyilgan Sochingni uzun deydilar laparini keltirish mumkin. Ushbu lapar matnida qishning sorogi va koklamning javoblari asl mohiyatga yaqin turibdi. Laparda yigit qizning sochi, qoshi, kozi, yuzi, beli, qanday ekanligini soraydi. Qiz esa koklamdagi tabiat tasviri orqali ozini tarif etadi (27. B.9092). Bizning nazarimizda, Kichkinajon-kichkina qoshigi ushbu aytishuv, bahsning songgi nuqtasi bolgan. Yani qoshiqni kuylab, ortadagi raqqosni malum obrazlarga taqlidan kichrayib borishi barobarida tariq timsoliga kelishi, buni raqsda korsatishi koklamning qishni yengib urug (tariq) holatiga keltirishini ifoda qilgan. Xalqimizning yoz(koklam) va qish(kuz) haqidagi tasavvurlar tizimini quyidagi jadval orqali yanada aniqroq ifoda etish mumkin (... shaklga qarang) TavsifiYoz (koklam)Qish (kuz)Marosimi Boychechak marosimiKok bori (kopkari, uloq xalq oyini ) Osimlik timsoli Boychechak  Urug (tariq, bugdoy)Zoomorfik timsolEchki (uloq) BoriInsoniy timsolQiz  YigitAsosiy qoshiqlari Boychechak, Ashadorozi, Qoshingni qaro deydilar oyin raqslari.Kichkinajon kichkina, Gurgak.  Muqqaddas taomi Sumalak Yorma(halim) Ushbu jadval yoz va qish marosimlar tizimi, ularning otish tartibi, ijro etiluvchi qoshiq raqslari va timsollarini aniq korsatadi. S.P.Tolstov ozi keltirgan faktlarni tahlil etar ekan, ularning tub asosinizoorastrizmdan ham ancha qadimiyroq bolgan ibtidoiy odamning animistik tasavvurlari zamirida ananalashganligini yozadi (166. S. 291). Bu esa bizning Gorogli turkumi ozagidagi syujet, yetakchi motiv va asosiy obrazlarning animistik dunyoqarash va etiqodlarga bogliq talqin etganimiz togri ekanligini korsatish barobarida, turkumning tub manbalari qadim-qadimdan kelayotganligini yana bir bor tasdiqlaydi. Yomgir yogdirish marosimlari Bahorda otuvchi mavsumiy marosimlar tizimida yil qurgoqchilik kelgan mavsumlarda otuvchi yomgir chaqirish bilan boglik Sust xotin, Sut xotin, Soz xotin, Sel xotin, Suv xotin, Chala xotin, Kosam-kosam, Chayla qazon deb nomlanuvchi marosimlar yomgir yogdirish marosimlarini tashkil etadi. Keltirilgan atamalar mohiyatan bir marosimning turli hududlarda aytiluvchi oziga xos nomlanishidir. Masalan, Sust xotin marosimi quyidagi tartibda otgan. Qurgoqchilik davri yosh-yalanglar yigilib bir bolani eshakka chappa otqazib, qoliga suv tola kadi ushlatib, yoniga ikki toshbaqani oyogidan boglab osib qoyishgan va uyma-uy olib yurishgan. Bola biror uy oldiga kelsa: Voy, jonim! Kuydim-ey! Kuydim-ey! deb qichqirgan. Uy egalari uning ustiga suv quyishgan. Yigitlar: Havo yohmas bolarmi, Tomchi tommas bolarmi, Saksondagi kampirlarni, Suv oqizmas bolarmi, Sust xotin-o, sust xotin, Koylaklari boz xotin... deb qoshiq kuylashgan. Xonadon egalari yigitlarga turli tortiqlar berishgan. Sust xotin marosimida bir xodaning teppa qismiga chop boglab, ayol kiyimini kiydirib, Sust xotin qoshigini kuylab, yetti uyga olib borishgan. Xonadonlardan yigilgan bogdoy un qilinib maxsus taom tayyorlangan. Sel xotin marosimida boshiga galvir kiygan uch xotin qoshiq aytib xonadonma-xanodon yurishgan. Chala xotin, Kosam-kosam, Chayla qazon marosimlarida ham xotin obrazi asosiy orin egallaydi. Sust xotin marosimlari qadim ajdodlarimizning osmon suvlari, yogin-sochin egasi sifatida qaralgan Tishtriya yulduzi kulti bilan bogliq marosimlarning aks-sadosi sifatida baholanadi. Yozgi marosimlar folklori Yozda otuvchi marosimlar bevosita dehqonchilik mavsumining yoz davriga togri keladi. Yozda gallalar orib bolingach yigilgan hosilni yanchib olish uchun mavsumda kerakli shamolning bolishi yoki aksincha yil qurgoq kelib chang-tozon quyinning toxtashi uchun maxsus marosimlar otkazishgan. Choymomo, Yalli momo shamolni toxtatish uchun uyushirilgan marosimlar bolsa, Haydar, Ajdar bobo, Yalangoch ota kultlari bilan bogliq irim-sirimlar shamol chaqirishga bogliq tashkil etilgan. Oblo baraka, Haqullo marosimlari esa galla orimini tugatish va bugdoyni yanchib olish davomida tashkil etilgan. Bu marosim va irim sirimlarda kuylanuvchi qoshiqlar yozgi marosimlar folklori hisoblanadi. Choy momo marosimida besh yoki yetti nafar boy qizlar chorshanba, payshanba, juma kunlari uyma-uy yurib un va bugdoy yigishadi. Eng orqada yuradigan qiz keli sopini kotarib oladi. Uning etagiga boglangan supurgi sudralib boraveradi. Qizlar quyidagi qoshiqni kuylashgan: Choymomo olibdi, Ogli yetim qolibdi, Bosa-bosa beringlar, Bosilib qolsin bu shamol. Uga-uga beringlar, Ugilib qolsin bu shamol. Marosimning boshqa bir korinishida tadbirni boshiga chodir yopingan kampir boshqaradi. Boshqa xududda marosimda uch kampir bosh bolib, uning izidan yettita qiz yuradi. Yalli momo marosimida ushbu qoshiq kuylanadi: Yalli momo, yalli-yo, Yalli momo oldiyo, Quduq suvi topolmay, Sirka bilan yuvdik-o, Bozdan kafan topolmay, Boyra bilan komdik-o! Yalli momo, yalli-yo, Yalli momo oldi-yo, Yalli momo gullari, Xazon bolmay soldi-yo, Shum shamolning onasi, Yalli momo oldi-yo! Haydar shamol piri Haydarni chaqirish uchun aytiladigan aytimlarga ega: Haydar-o, Haydar, Shamolingni qaytar, Bolang quduqqa tushibdi, Uying qayguga tolibdi, Haydar, Haydar, keloqol, Shamol bolib esaqol, Bugdoyi menga foyda, Samonini olaqol! Haydarga atab aytiluvchi aytimlarning el orasida turli variantlari mavjud. Ajdar bobo, Yalangoch otaga nisbat berib aytiluvchi aytimlar ham el orasida mashhur. Oblo baraka, marosimi bevosita bugdoy orimi songida, oxirgi bashoqlarni orish vaqti otkazilsa, Haqullo bugdoyni yanchish payti uyushtirilib bazi hududlarda chosh qurdi, chosh oshi, xirmon oshi deb ham yuritilgan. 3. Oilaviy marosimlar. Oilaviy marosimlar tizimi ham oz navbatida ikki katta guruhga ajralardi. 1) Toy marosimlari folklori. 2) Motam marosimlari folklori. Toy marosimi folklori. Toy dunyoning barcha xalqlariga xos marosimdir. Toy atamasi toymoq, el-yurtga ziyofat bermoq manolari orqali muayyan kishi hayotidagi muhim burilish nuqtasini anglatadi. Binobarin, toy ham moddiy, ham manaviy oziqlanish marosimidir. Ozbek toy marosimlari nikoh toylari bilangina chegaralanib qolmay. balki xatna (sunnat), beshik toyi kabilardan ham tashkil topgandir. Bu marosimlar turli munosabatlar bilan otkazilganligi tufayli ularda ijro etiladigan folklor janrlari ham xilma-xillik kasb etadi. Beshik toylari folklori. Odatda, beshik toyi oiladagi birinchi (tongich) farzand uchun otkaziladi va u tantanali kechadi. Bazan oilaning moddiy turmush darajasi bilan bogliq xolda bu tartib ozgarishi ham mumkin. Nikoh toylari folklori. Uzbek toy marosimlari sirasida nikoh toylari rasm-rusmlarga, irim-sirimlarga boyligi, folklor materialining rang-barangligi bilan alohida ajralib turadi. Bunday rang-baranglik hamda kotarinki ruh marosimning maqsad va vazifasi bilan insonning oz hayotining yangi davriga qadam qoyishini alohida quvonchi orqali nishonlashi bilan bogliqdir. Haqiqatan ham, nikoh toyi yigit va qizlar hayotida roy beradigan eng baxtli, eng unutilmas marosim sanaladi. Chunki mana shu marosimdan song ular hayotga boshqacha koz bilan, yani ham jismonan, ham manan kamolotga erishgan kishilar kozi bilan qaraydilar. Nikoh toyi marosimi barcha uzvlari bilan yaxlit olib qaralsa, anchagina katta muddatni oz ichiga oladi. Chunki marosim qiz tanlash voqealaridan boshlanib, nikoh kechasidan birmuncha muddat keyin otadigan kuyov chaqiriq marosimi bilan yakunlanadi. Ozbek nikoh toylarining birinchi bosqichiga olan va lapar kabi folklor janrlari mansubdir. Olan janri. Olan asosan otmishda kochmanchilik va yarim kochmanchilik tarzida hayot kechirgan ozbek uruglari ortasida keng tarqalgan bolib, u qiz uzatar oq-shomidan bir yoki bir necha kun ilgari qizning uyida otkaziladigan qiz oqshomi, qizlar majlisi kabi turli nomlar bilan nishonlanadigan tantanada ijro etilgan. Olan shahar hamda qadimdan otroq tarzda hayot kechiruvchi aholi ortasida uchramaydi. M. Alaviya korsatib otganidek, toyda lirik qoshiqlar ijro etiladigan, umuman, lirik qoshiqlar rivojlangan joylarda olan kam aytiladi. Ayrim hollarda qiz uzatar kechasi kuyovning uyida otkaziladigan bazmlarda ham olan ijro etilishi mumkin. Bunda olan toyni qizitish, mehmonlarning kayfiyatini kotarish maqsadida aytilgan. Ammo qiz oshida ijro etiladigan olanlar umumozbek toylari uchun barqaror ananadir. Janrning paydo bolishi masalasida ham ozbek folkloristikasida aniq bir fikr yoq. M. Alaviya bu masala xususida toxtalib, olan janri qadimda yor-yor, lapar janrlari bilan bir bolib, keyinchalik ular turli joylardagi traditsiya, turmush tarzi bilan bogliq holda differensiatsiyalashib, mustaqil janr holiga kelib qolgan, deb yozadi. Lapar va olan janrlarining genetik jihatdan aloqadorligi u qadar shubha uygotmasa ham, lekin yor-yor va olan janrlarini tarixan bir hodisa sifatida olib qarash ishonarli emas. Fargona vodiysining ayrim joylarida olan misralari oxiriga yor-yor sozini radif qilib ishlatish hollari bu ikki janrning otmishda bir bolganligini bildirmaydi. Chunki yor-yor va olan janrlari ijro usuli jihatidan keskin farqlanadilar. Umuman, olan, lapar, yor-yor janrlarining paydo bolishi, ular ortasidagi aloqadorlik va ozgachaliklar masalasi alohida tadqiqot talab qiladi. Olan ijrosida erlar va ayollarning yuzma-yuz turishi, ularning soz vositasida mulohaza yuritishlari ushbu janrning tarixan islom tasiri u qadar kuchli bolmagan kochmanchi turkiy xalqlar, jumladan, kochmanchi ozbek uruglari orasida vujudga kelganligidan dalolat beradi. Olan janrining ijrosi ommaviy xarakter kasb etib, u professional olanchilar tomonidan boshlanib, ular tomonidan boshqarib borilsa ham, kop hollarda, unga boshqa kishilar ham qoshilishlari mumkin. Olanning tematik doirasi keng bolib, unda ishqda vafodorlik, yor visoliga mushtoqlik motivlari yetakchilik qiladi. Ulan aytishni, odatda, yigitlar boshlab berishadi. Yigit: Qarga deyman, kozingdan, qarga deyman, Qarga uya soladi jarga, deyman. Kormaganga kop vaqt, oylar otdi, Olan bilan sorashay horma deyman. Qiz: Olanlarim, kozingdan, olanlarim, Sen bolding shu dunyoda gumondorim. Sen bolsang shu dunyoda gumondorim, Kuya-kuya kul boldi suyaklarim. Olan poetik jihatdan ham qator ozgachaliklarga ega bolib, ulardan biri tekstning izchil tortlik shaklidagi band tuzilishiga ega ekanligidir. Har bir band esa aa ba tarzida qofiyalanadi. Olanlarning aksariyati ritmik jihatdan on bir hijoli vaznga ega. Xulosa qilib aytganda, olan toy marosimining mustaqil janri sifatida Toshkent, Namangan, Leninobod oblastining Asht rayonidagi j lovchi ozbeklar yashaydigan qishloqlarda jonli yashashda davom etyapti. Lapar. Lapar toy marosimining birinchi bosqichiga mansub bolib, ijrochilar sostavi, ijro usuli jihatidan olanlarga yaqin turuvchi janrdir. Ammo u ozining nisbatan voqebandligi hamda hazilga boyligi jihatidan olanlardan farqlanadi. Mazkur janr Toshkent atroflaridagi qishloqlarda, shuningdek, Janubiy Qozogistonda yashovchi ozbeklar ortasida keng tarqalgan. Lapar asosan kelinning xonadonida otkaziladigan qizlar bazmida ijro etiladi. Buni ayrim joylarda lapar kechasi deb ham yuritishgan. Ushbu bazmda qizlardan tashqari ayollar va kuyov tomonidan yigitlar ham ishtirok etishgan. Bazmni boshqarish keksaroq, tajribali va sozga chechan ayollardan biriga topshirilgan. U kechada odobsizlik qilgan yoki qopol mazmundagi laparlarni aytgan yigitlarni majlisdan haydab chiqargan. Shu sababli lapar aytishuv kechalari juda tartibli va yoqimli kechgan. Toylardagi yor-yorlar, olan aytishlar, kelin salomlar xalq poetik ijodining mumtoz namunalari bolib qolgan. Hayot tajribasi oilaviy turmush totuvlikdan boshlansa, mehr yetakchi bolsa, keyingi hayot ham inoqlikda otishini tasdiqlagan. Shuning uchun kuyov-kelin konglini bir-biriga yaqin qilish orzusi qayta-qayta tilga olinadi: Shoyi koylak yengiga Tut qoqaylik yor-yor, Kelin-kuyov kongliga Ot yoqaylik yor-yor. Olan xalq ogzaki ijodidagi omaviy janri; qoshiq turi. Olanlar toy-yigin, sayl, bayramlarda kishilarning tarafma-taraf bolib aytuvchi qoshiq turi hisoblanadi. Nikoh toyida kelin tamon kuyov taraf bilan bahslashsa, sayl-bayramlarda mahalla, ovul yoki qishloq ahli boshqa mahalla, ovul, qishloq vakillari bilan musobaqalashgan. Olanlar yakkama-yakka yoki guruh bolib aytilgan. Aytuvchilar raqiblarini harf, deb atashi urfga kirgan. Qadimda olan nikoh toyi marosimlari tarkibida yor-yor bilan bir umumiy ohangda paydo bolgan. Fikrimizni yor-yordagi hay-hay olan ananaviy boshlama va Alpomish dostoni tarkibida kelgan olan shakli va har ikki janr ohangini tamin etuvchi on bir boginli yetakchi vazn olchami tasdiq etadi. Daryoga tosh otmanglar, Botar ketar yor-yor. Uzoqqa qiz bermanglar, Olar ketar yor-yor. Ushbu yor-yor boginlari hisoblab chiqilsa (7+4+2=13) on uch boginli olcham hosil boladi. Olchamdan yor-yor qoshimchasi olib tashlansa, on bir vaznli olan vazni hosil boladi. Aksincha olanning har bir misrasiga yor-yor qoshsak, aynan yor-yor sheriy olchamiga ega bolamiz. Alpomish dostonida olanning ayni shakli ham kelgan. Folklorshunoslikda olan atamasining kelib chiqishi borasida ikki fikr ilgari surilgan. Birinchi fikr keng ommalashgan bolib, unda olan ulashmoq, yani ula feliga aloqador boglash, qoshish manolari ega va ozaro aytishuvda qoshiqni mazmunan bir-biriga ulashni bildiradi, deb izohlanadi. Ikkinchi fikr Ozarbayjon folklorshunosi Mirali Seyidovga tegishli. Olim olan janri turkiy xalqlarning yashillik, yoshlik, oila ilohi Olang nomi bilan bogliq deb yozadi. Bu fikrni ozbek yor-yorlaridagi hay-hay olan, jon olan, olan kopdir ananaviy takrorlaniuvchi murojoat malum manoda tasdiq etadi. Olan janri nafaqat ozbeklarda, balki qazoq, turkman, uygur xalqlari orasida ham mashhur. Bu holat ushbu janrning qadimdan kelayotganligini dalillaydi. Olan harflarning quyidagi korinishli ananaviy chorlovlari bilan boshlangan: Baland toglar boshida tuman toshi, Toy oldidan tortganim soqim oshi, Haddin bolsa qanikan, olan boshla, Bu elatning man, degan keksa-yoshi... Javob beruvchi: Olti qizning ichida otim Anor, Anor suvin ichganda mehrim qonar, Mening bilan shu kecha aytsangiz olan, Ikki betiz anorday gul-gul yonar. Tuzilishiga kora olanlar chorlov, tanishuv hol-ahvol sorashish, asosiy bahs, xotima qismlardan tashkil topadi. Olanning chorlov, tanishuv, xotimalarini ananaviy mazmunli tortliklar tashkil etib, cheklangan miqdorda keladi. Olan asosini tashkil etuvchi bahs qismida badihagoylik muhum orin egallaydi. Ushbu qismda raqibning harfiga munosib javob topib aytishi olan janrining bosh talabi hisoblanadi. Kimki badihagoy shoir, qumquloq qoshiqchi bolib, vaziyaga, harfiga mos savol-javob qila olsa, golib boladi. Muhabbat mavzusi olanlarda yetakchilik qiladi. Bu xil olanlar mazmunan aytuvchi va tinglovchi uchun barobar tegishli bolib, inson kechinmalari, oy-hayollarining hamma bop qoliplari bolib yangraydi: Oq olma, qizil olma pishmas ekan, Ikki yaxshi bir yerga tushmas ekan, Ikki yaxshi bir yerga tushganida, Umrining otganini bilmas ekan. Olanlarda aytuvchilarning bir-biriga bolgan munosabati, dil izhorlar ham ifoda etiladi: Doim mening minganim jiyron qashqa, Tamogimdan otmaydi choydan boshqa, Tol chiviqday buralib sen turganda Kozimga korinmaydi sendan boshqa. Bazan harflardan birining tili toyib, quvligi tutib, odob doirasidan chiqib olan aytsa: Oting ozsin ogajon, oting ozsin, Qora qaychi tilingning uchin kessin, Yana qaytib shundayin olan aytsang, It yaloqda osh ichib kuning otsin, deb, tartibga chaqirilgan. Inson hayotida quvonch bilan gam egiz yuradi. Olanlar orasida gamli aytimlar ham uchrab turadi: Qora togning boshidan koch keladi, Qora yorga selkillab bosh keladi. Qarindoshdan ayrilgan yomon bolar, Qaro kozga moltirab yosh keladi. Olanlarda tabiat hodisalari, tasvirlari bilan kishi kechinmalarini qarshilantirish usuli keng qollaniladi. Bu orinda ananaviy poetik ramziy obrazlarga tayaniladi, u yoki bu obraz vaziyat talabi bilan ramziy mano tashiydi: Bu dunyoda ne qatti, jiyda qatti, Boshidagi mevasi boldan totli. Ota bilan onaning mehri qatti, Tilab olgan bolasin pulga sotti. Ushbu tortlikda jiyda daraxti va mevasining tabiiy xususiyatlari lirik qahramonning ota-onasi, taqdiri haqidagi fikr, xulosalarini aniq ifodalash imkonini bermoqda. Olanlarning qofiya tizimi asosan a,a,b,a shakliga ega. Olanlarning kuylanish yoli yor-yorlarga yaqin, ayni paytda sokinligi bilan ajralib turadi. Gozal, betakror obrazli ifodalari, inson diliga yaqin olanlar soz sanatining oziga xos betakror janri hisoblanadi. Motam marosimlari folklori. Motam marosimi folklorining katta qismini yigi va yoqlovlar tashkil etadi. Yigilar, odatda, dafn marosimi kunidan boshlab to uch yoki yetti marosimigacha azadorlar yoki maxsus yollangan yigichi (goyanda yoki nahvagar) tomonidan azaxonaga taziya bildirib kelganlar oldida yigi bilan ritual ijro qilinadi. Yigi matnlari qatiy turgunlikka ega bolmaydi. Ular, odatda, bir martalik ijroga moslashgan. Sababi, yigilar mavjud holatdan kelib chiqib, badihatan kuylanadi. Yigilarga xos situativlik va improvizatsion sajiya ular ijrosiga yetarli tasir korsatadi. Yigichi ananaviy yigilarni ijro etar ekan, uning qaysidir misrasini yoki sozlarini tushirib qoldirishi, ozgartirishi yoki ananaviy misralar yordamida yangi yigi matnlarini yaratishi mumkin. Shu tariqa yigilarda variantlashish hodisasi ham kuzatiladi. Yigilar tarkibida, albatta, yigini ifoda etuvchi voy-voy-ey, voy-dod-ey kabi undov sozlar hamda yigining kimga kim tomonidan qaratilganligini bildirib turuvchi undalmalar mavjud boladi va ular yorqin kozga tashlanib turadi. Yigilar kimga qaratilganiga, yani marhum bilan yigichining qarindoshlik darajasiga qarab, mavzu jihatidan farqlanadi va ularning har biri alohida turkumni tashkil qiladi. Masalan, otaga, onaga, boboga, buviga, akaga, opaga, ukaga, singilga, farzandga, erga, xotinga, ammaga, xolaga, amakiga, togaga va boshqa har bir qarindoshlik rishtasi bilan boglangan kishilarga bagishlangan yigilar murojaat obekti, badiiy vositalari jihatidan ozaro farq qilinadi. Ularning har biri yakka, mustaqil yashaydi va kimning olimiga bagishlanganligiga qarab ozaro birlashib, kattakon yigi turkumini hosil qiladi. Jumladan, otaga yigi, onaga yigi, boboga yigi, farzandga yigi va hokazo kabi poetik turkumlar shular sirasini tashkil etadi. Bu turkumlarga kiruvchi barcha yigilar malum bir nisbiy mustaqillikka ega bolib, jonli ananada yakka-yakka ijro etiladi. Chunki ular bosh qahramonga berilgan baho, hajmi, kim tomonidan kuylanishi jihatidan bir-biridan farq qilib turadi. Aytaylik, ota yigisi turkumiga kiruvchi yuzlab yigilar yaratilganligi malum va ular alohida-alohida ijro etilishi kuzatiladi. Biroq ular qancha kop bolsa-da, ota olimiga bagishlanganligi, marhum ota obrazini talqin etishi, unga xos ramziy belgilarni tashib kelishiga kora ozaro mantiqan birlashib turadi. Lekin ota yigilari otaning oiladagi orniga berilgan bahoga va ogil yoki qiz farzand tilidan kuylanganligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Binobarin, otaga bagishlangan yigilarda ota-quyoshga, ustunga oxshatilsa, ona-oyga, buloqqa oxshatiladi. Bobo-eski bogning kundasiga, amma-eshikning tambasiga, xola gulu lolaga, farzand gulga yoki bulbulga tashbeh qilinadi. Shuningdek, ularga nisbatan qollaniladigan sifatlashlar ham ozaro farq qiladi. Masalan, ona-sutli kolim, ota-suyangan togim, uka-shox bulbulim, opa-sirdoshim, buvi-uyimning farishtasi deya sifatlanadi. Yigilarning mavzu doirasi keng. Yigichining hayotiy tajribasi va ruhiy dunyosi bilan shartlangan yigilarda olimga munosabat maishiy-falsafiy ruhda ifodalanib keladi. Yigilarning mavzu doirasi marhumning shaxsiyati, oiladagi tutgan orniga qarab belgilanadi. Xuddi shu orinda takidlash joizki, mavzu leksik-grammatik takrordan malum boladi. Er olsa-vo, toram, xotin olsa-vo, gulim yoki vo, uyim deb, qarindoshlarga jigarim deya yigi beriladi. Ota olimida otaga bagishlab ijro etiladigan yigilar motam folklori namunalari orasida alohida turkumni tashkil etadi. Orqamdagi yuksak togim, Otajonim, qaydasiz-a? Bogimdagi gul chamanim, Qiblagohim qaydasiz-a? Otaga bagishlab ijro etilayotgan bunday yigilarda otaning oiladagi mavqei, uning xonadan boshligi sifatida bolalariga gamxorligi, pushti panoh va himoyachiligi alohida tilga olinadi. Oila boshligi bolgan otaning hurmati yuksak, baland toqqa tenglashtiriladi. Farzandlar otaning pushti kamaridan bolgani uchun uni ham yaratuvchi iloh kabi muqaddaslashtiradilar. Xalq orasida ota bilan bogliq etiqodlar juda kop. Shuning uchun bolalar ota otirgan uyning tomiga chiqishni gunoh deb biladilar. Shu tushunchalar asosida yigilarda ota qiblagohim deya uluglanadi. Hatto ota sifatlari Olloh sifatlari bilan tenglashtirilib, unga qarata mehribonim, boshimdagi panohim deya murojaat qilinadi. Ota oilani birlashtirib turuvchi, unga har tomonlama bosh-qosh, moddiy taminotchi bolgani bois kop hollarda uning olimidan song oila azolari qiynalib qolishadi. Buni hatto bolalar olim yuz bergan kundanoq his eta boshlaydilar va oz his-tuygularini yigi matnlarida ifodalar ekanlar, boshidagi posboni, oldidagi sarboni olimidan qattiq aziyat chekayotganliklarini takidlaydilar. Otasiz oilalarda yuz beradigan boshboshdoqlik buzilgan qorgonga qiyoslanadi. Ona vafoti munosabati bilan aytiladigan yigilar ham talaygina. Ularda onaning motabar zot ekanligi, mehribonligi va fidoyiligi madh etilishi orqali ona olimiga achinish, bundan gam chekish holatlari ifoda etiladi. Volidam, Makkam, Madinam Mehribonim, jonim onam. (B.u.g.,39-b.) Yoki: Oq sutingga rozi bol, Azizam Kabam onam. (B.u.g.,34-b.) Ona nomini muqaddas qadamjolar nomi bilan teng qoyish orqali uning ham motabar zot ekanligi takidlanadi. Onaning motabarligi esa ota mehribonligi, fidoyiligi, gamxorligi bilan belgilanadi. Ona vafotiga bagishlangan ayrim yigilar hatto kuyga solinib, qoshiq qilib kuylanadi. Onalarga bagishlangan motam yigilarida, asosan, onaning beqiyos mehr-muhabbatli ekanligi, farzandlari uchun umrbod kuyib-pishganligi, mushfiqligi, shirin sozligi, bolalarini oq yuvib, oq tarab, oq sut berib boqqanligi tilga olinadi. Ayniqsa, uning rozgor qiyinchiliklariga sabr-toqat bilan yelka tutib berganligi alohida madh etiladi: Boriga ham yogiga, Achchigu ham totiga. Dardiga ham dogiga, Sabri ul togim onam.(B.u.g.,35-b.) Ona olimi-farzandlar uchun katta yoqotish. Shuning uchun farzandlar ona olimida: Xayr ketdi sen bilan, Kork ketdi sen bilan. Bir ozing dunyomiding, Dunyo ketdi sen bilan,(B.u.g.,36-b.) deya nolish qiladilar. Ayniqsa, onalar qizlarning yaqin sirdoshi, komakchisi va maslahatdoshi bolishadi. Lekin kopincha qizlar ham, ogillar ham oz rozgorlari bilan bolib, onalarini unutib qoyishadi. Uning holidan kamdan-kam xabar oladilar. Olim yuz berganda ana shu haqiqat yuzaga chiqib, bundan farzandlar qattiq afsus-nadomat chekadilar. Ularning afsus-nadomati esa boshqalarga saboq bolib yangraydi: Qiz dedim, ogil dedim, Roz dedim, rozgor dedim, Hech ozimdan ortmadim. Dilginang tortgan taom-la, Bir kuni yod etmadim. Kiydirgani, xush etgani, Tort enlik mato topmadim.( B.u.g.,35-b.) Xullas, ona-buyuk zot bolib, uning buyukligi farzandlariga gamxorligida aks etadi. Farzandlar onasini boshdagi tojga, bogning bogboniga, rozgorning sultoniga, taxti ravonga, mulki jahonga tenglashtiradilar. Yigilar orasida oga-inilarga, opa-singillarga bagishlangan namunalar ham mavjud. Ular akaga, ukaga, opaga, singilga bagishlangan yigilar sifatida alohida-alohida turkumni hosil qiladi va oziga xos poetik lugati bilan ozaro farq qiladi. Nega bevafolik qildingiz, Yangamni gulday soldirdingiz. Bolalarni tashlab ketib, Onamni tirik oldirdingiz. Akajonim, akam-ey, Mehribonim, akam-ey.( B.u.g.,76-b.) Yanga- akaning xotini. Qoshiqda shu sozning hamda onam sozining ishtiroki, uning aka haqida kuylanayotganini bildirib turadi. Aka haqidagi yigilarda akajon, akajonim, ogam kabi leksik murojaatlar uchrab keladi. Akaning oiladagi orni, er yigit sifatida xalq orasida qozongan shon-shuhrati tilga olinadi. &5@BHOkleqr%%%&&>&?&g&h&&&&& ' '2'3'))̽unununununuununu`h/hV5CJ\aJ h/hVh/hVCJaJ"h/hV5CJ\aJmH sH hm)4hVCJ\aJmH sH hVCJaJmH sH h/hVCJaJmH sH h/hVCJaJmHCsHC%h/hV56CJ\aJmHCsHChV5CJ\aJmH sH "h/hV5CJ\aJmHCsHC%BHl F :gr"o"g$71$7$8$H$`7a$gdV$S1$7$8$H$`Sa$gdV $1$7$8$H$a$gdV 1$7$8$H$gdVX1$7$8$H$`XgdV $1$7$8$H$a$gdV+H]p\mKV!%%%%%%%%$7$1$7$8$H$If`7a$gdKp $71$7$8$H$`7a$gdV%%%%&$7$1$7$8$H$If`7a$gdKp ikd$$IfiFZ '$  " 6$    344 iaiytKp &&&&&"&#&>&$7$1$7$8$H$If`7a$gdKp ikd~$$IfiFZ '$  " 6$    344 iaiytKp >&?&P&]&g&$7$1$7$8$H$If`7a$gdKp ikd$$Ifi FZ '$  " 6$    344 iaiytKp g&h&w&|&&$7$1$7$8$H$If`7a$gdKp ikdz$$IfiFZ '$  " 6$    344 iaiytKp &&&&&&&&&&&'d$ E7$1$7$8$H$If`7a$gdKp $7$1$7$8$H$If`7a$gdKp ikd$$IfiFZ '$  " 6$    344 iaiytKp '' ' ' '''$'%'2'dd$ E7$1$7$8$H$If`7a$gdKp ikdv$$IfiTFZ '$  " 6$    344 iaiytKp $7$1$7$8$H$If`7a$gdKp 2'3'5''),,--5-O-i-0jjjjjjjj$7-D1$7$8$H$M `7a$gdV$71$7$8$H$`7a$gdVikd$$IfiFZ '$  " 6$    344 iaiytKp )*r,,0,08999oQQQPdkdԲ§hVhaqmH sH h/hV5CJaJmH sH "h/hV5CJ\aJmH sH "h/hV6CJ]aJmH sH h/hVCJaJmH sH h/hVCJaJ04!474L4f4y44m55555555 6626K6b6w666677$7-D1$7$8$H$M `7a$gdV727H7^7o7889:;< ?@f@CXF7GLHIIIIJ5J]J$71$7$8$H$`7a$gdV$7-D1$7$8$H$M `7a$gdV]JbJJJJJJKL1N!PnQoQQQQQTTTTUmVoYYYZ,Z$71$7$8$H$`7a$gdV,ZRZbZZZZZ\]] ^/^O^^^^_9____`%````a4a$71$7$8$H$`7a$gdV4ab:bYbxbb?cPdghoq9rRrhrrrVsZu4wxFxnx$71$7$8$H$`7a$gdV$a71$7$8$H$^a`7a$gdV$71$7$8$H$`7a$gdVnxxxxy6{q{{{{*|@|W|o||$7x1$7$8$H$^`7a$gdV$a7x1$7$8$H$^a`7a$gdV71$7$8$H$`7gdV$71$7$8$H$`7a$gdV$a71$7$8$H$^a`7a$gdV$71$7$8$H$`7a$gdV|5~N~j~~~~~~Հ'BW~$7x1$7$8$H$^`7a$gdV$7x1$7$8$H$`7a$gdV$a7x1$7$8$H$^a`7a$gdV$7x1$7$8$H$^`7a$gdV~$71$7$8$H$`7a$gdV,1h. A!"R#n$n% |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V i6$5 5 5" / 34 iaiytKp |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V i6$5 5 5" / 34 iaiytKp |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V i 6$5 5 5" / 34 iaiytKp |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V i6$5 5 5" / 34 iaiytKp |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V i6$5 5 5" / 34 iaiytKp |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V iT6$5 5 5" / 34 iaiytKp |$$IfZ!vh#vi #v[ #vr :V i6$5 5 5" / 34 iaiytKp j 666666666vvvvvvvvv666666>6666666666666666666666666666666666666666666666666hH6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666662 0@P`p2( 0@P`p 0@P`p 0@P`p 0@P`p 0@P`p 0@P`p8XV~ OJPJQJ_HmHnHsHtHF`F V1KG=K9OJPJQJ_HmHsHtHBA B A=>2=>9 H@8DB 0170F0Xi@X 01KG=0O B01;8F04 l4a .k . 0 5B A?8A:0 PK![Content_Types].xmlN0EH-J@%ǎǢ|ș$زULTB l,3;rØJB+$G]7O٭VCWNIA!ޝ}7/݉%BR7Hw9!p<Ǥፉ.EB\ /T*Y>,cy'$gC."Vso+C1OǓt}8>V3mBb%DWs'O''Gw ~lh;UM!DzŬ;C K^ysJJ1KRμ)~.ک/ Y\n9?[]67)qnpJOF$ w;fCLL&׸m%]V%z-{ v8Ҩm-.xo(-ms~ۜ|s>Ͼ%O04h=یщ!eƌ\f :C*OiIA 64HpUa7 UO3 d:(fA@٣>N"Hhp&hA38 )SUUR'V5&HM.6xpyn,ބ!h^^Z4~0#w,,& g"Ic힍Q)˕C6%^+Hk!$A*#.D)irdq8Y^}q~C>Np%uJx?+al|zf[Ux5b>c!:M (MkIVEpYPҍN2$ÿ -.h۴"P6T{T 6]u̒VhVnR+n;)ȔbL X6Y`+qB]( 0H1$6_[s)k8Tm Aa?R d ڒɾ0{eRF& Ī't\{BHuM6`pGϽO+!XoN'^[crh2*tW<{1U+l_QSncX<)Q(wJH ٯ#zCm>nhf6t}M&ʺ6ײ'\gkNS:;\qN-S;kǺ"{DailL`̗/޿ ^o#I&%0]SPV!] PK! ѐ'theme/theme/_rels/themeManager.xml.relsM 0wooӺ&݈Э5 6?$Q ,.aic21h:qm@RN;d`o7gK(M&$R(.1r'JЊT8V"AȻHu}|$b{P8g/]QAsم(#L[PK-![Content_Types].xmlPK-!֧6 0_rels/.relsPK-!kytheme/theme/themeManager.xmlPK-!^}-theme/theme/theme1.xmlPK-! ѐ' theme/theme/_rels/themeManager.xml.relsPK] z/)BL%&>&g&&'2'07]J,Z4anx|~CDEFGHIJKMNOPQRST8@0(  B S  ?$&589@BGOQRYZ\]bcjowx   ()/1CDKLTU_`dejkrs{| #$*+-.35;<?@HITU^_delnuv{|  #$)*./78CGMOVX^`cdlmtu}   &(./7;ABJKVX_dmnxz  '(.39:>?HINOY[cdghpqz{   !()-.46;<HINOVWbcqs|})+67DFMNSTZ[demnrsy{ $&8:ABLMPQYZ]^bcefjkst~         ' ( 2 3 : ; E F N O V W ^ _ d j r s }            ! % & , - 6 8 < = F G O Q [ \ f g l m s u z {         # $ 0 2 = > L N S T [ \ f g o p w x        # $ ' ( - . 6 7 < = C E I J N O Z [ c d j k o p | ~         ( ) . / 4 5 < = C D M N T U \ r } ~  #$,-27?@HIQSUW[\fgnouv  &+,56;<ABIJRTXZ\]abghmnst  %&+,238:?@FGKLTUZ\depqtuz{  !")+/29;@ADEIJQSVY]`ginqvy}~  %'-/5:BCFGJKXY`o   "+,45=>IS_`ghnowx%&-.45@BLMRS\]ekuv{|  )+-.34=>FLST[_fgnryz !&'/056:;@AHJZ_dfkpz  "#/08KRSY[egqrvwyz  "#)*2489@ACDQR]^cdjktu  $%)*/1>?EFTV^_fglmrs{|  !'(/034:;EFNOXYabjktuyz  %&-.35:<ACGIMOUV`aiknors~!&'0179BCKLRS]^fgpqxy "#&(01<=EFNOUV\]cdklqrwx~   '+.35<?HIOPUW[afhopvwz #%*+05:;ABEFHIMNXY_aijpqxz~      ) * 1 2 : ; C D M N Z [ c d w x ~ !!!!!!!! !!!*!+!2!3!=!>!H!I!S!U!_!`!c!d!m!n!|!}!!!!!!!!!!!wwwwwwwwx xxx x%x+x-x1x3x8xi>>>7?GnGG HH9H>HHH*I3IuI|IIIIIEJKJoJK9K?KJKKKKL LLLL MM)MMM,N4N6NlNNNNNOO!P'P~PP QQ0QmQQQRRRRRRRRaSsS`TeTTTT*UNUPU/VNVuV|VWWWWWWWW XX%X(XXX YYYYYY:ZXZxZZZZb[h[w[[P\k\\\]]]^^J^K^^^l_m____aabb9c;ccc'd*dddee3fffgghg}gggh1h3hhhEiLiXiZii8jRjgjjj,k.keklkkk:l>llllXmmmCnEnn3o4osoooFp]pfpipppppppp1q2qqqqqrxssssst@tEtttttguu#v)v@vFvjvvvvvvwwwwx y'yAylyny~yyyz0z5z^zzz33333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333333335z  Kp aq~V2`)jzz@zx@UnknownG*Ax Times New Roman5Symbol3. *Cx Arial7.@CalibriA$BCambria Math"1htgtgQlh >Qlh >In20zzKQHP  $PV2!xx BahodirBahodirOh+'0 px   Bahodir Normal.dotmBahodir1Microsoft Office Word@F#@pb@Ic Qlh՜.+,0 hp  Home>z     !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@ABCDEFGHIJKLMNOPQRSTUWXYZ[\]_`abcdefghijklmnopqrstuvwxyz{|}~Root Entry FLq'cData V1Table^YWordDocument.SummaryInformation(DocumentSummaryInformation8CompObjr  F Microsoft Word 97-2003 MSWordDocWord.Document.89q