ࡱ> z|y_l[bjbj4bbOS 0 0 @0---8e\<-I?IAIAIAIAIAIAI$NKNFeIeIzI4>4>4>t#?I4>?I4>4>rFtHM~eL<SH+II0IaHFN>4FNHFNH,4>eIeI4>IFN0 ? o:6-MAVZU.MARUZA MATNI. NOTIQLIK SANATI TARIXI.GARB VA SHARQ NOTIQLIGI. Reja: 1.Notiqlik sanati tushunchasi. 2. Notiqlik sanatining kelib chiqish va rivojlanish tarixi. 3. Notiqlik mahorati. 4.Garb va Sharq notiqligi. 5. Notiqlik turlari. 6. Nutq madaniyati va notiqlikning munosabati. Notiqlik sanati ogzaki va yozma nutqni tinglovchilarga jonli, ifodali va tasirli yetkazish malakasini egallashdir. Notiqlik sanati murakkab sanat bolib, uni egallash kishidan qunt va chidam, malaka va tajriba talab etadi. Kishilik jamiyatining biror bir jabhasi yoqki, unda notiqlik sanati yoki uning elementlari qatnashmagan bolsa. Masalan: biror bir rahbarning oz xodimlariga qarata sozlagan nutqida ham, oqituvchining oquvchilariga beradigan sabogida ham, xullas, hamma - hamma yerda notiqlik sanati oz mavqeiga ega bolgan. Notiqlik sanatining ijtimoiy mavqei shu qadar keng va sertarmoqki, uni har bir sohada meyori, mazmuni va shakli, oziga xosligi,tasir kuchi va tomonlari jihatidan alohida - alohida korib chiqish uchun malum bir vaqt, imkoniyat talab qilinadi. I. Notiqlik sanati turlari. I. Siyosiy-ijtimoiy notiqlik: Siyosiy-ijtimoiy va siyosiy iqtisodiy mavzudagi nutq. Sessiya, konferensiyadagi nutq. Siyosiy nutq. Diplomatik nutq. Siyosiy sharh. Harbiy vatanparvarlik nutqi. Miting nutqi. Ilmiy-ommabop nutq. II. Akademik notiqlik: Oquv yurtlari maruzalari. Ilmiy nutq (maruzalar). Ilmiy sharh. Ilmiy axborot. III. Sud notiqligi: Qoralovchi (prokuror) nutqi. Jamoatchi-qoralovchi nutqi. Oqlovchi (advokat) nutqi. Jamoatchi-oqlovchi nutqi. Oz - ozini himoya qilish nutqi. IV. Ijtimoiy-maishiy notiqlik: 1. Madhiya (yubiley yoki maqtov nutqi). 2. Taziya (motam nutqi). 3. Tabrik nutqi (tost). V. Diniy notiqlik: 1. Xutba. 2. Vaz.1 Koplab fanlarning beshigi bolgan qadimgi Yunoniston (Gretsiya) notiqlik sanati sohasida ham jahon madaniyati tarixining eng yorqin sahifalarini yaratdi. Yunon notiqligining eng qadimiy sarchashmalari haqida deyarli hech bir yozma malumot qolmagan. Notiqlik sanati haqidagi ilk malumotlarni esa faqatgina Gomerning (eramizdan oldingi XII asr) Iliada va Odisseya nomli dostonlaridan olish mumkin. Gomer dostonlari malumotiga qaraganda qadimgi Yunoniston tuprogida eramizdan avval, ana shu davrlarda, Nestor, Menelay, Odissey, Axill kabi bir talay mashhur notiqlar bolganlar. Gomer turli voqealar tasviri jarayonida yol-yolakay eslab otgan yuqoridagi tortta notiqlarning notiqlik sanatining tortta yonalishga mansubligi, ulardan ayrimlarining esa maxsus notiqlik maktablarida tahsil olganliklarini qayd etadi. Xususan, Axillning Feniks ismli soz ustasi darsxonasida saboq olganligini aytadi. Ushbu fikrlar shuni korsatadiki, notiqlik sanati osha davrlarda xuddi harbiy mutaxassislik va boshqa shu kabi ijtimoiy - siyosiy zarur mutaxassisliklar qatori maxsus maktablarga ega bolgan. Yunonistonda keyinchalik aristokratiya, demokratiya tuzumining ornatilishi natijasida davlat ishlarida, xalq majlislarida, senat kengashlari va sud jarayonlarida mamlakatning har bir erkin fuqarosi ishtirok etish, korilayotgan masala yuzasidan erkin muhokama yuritish huquqiga ega bolgan. Bu hol keng omma orasida ham notiqlik sanatining rivojlanishi uchun juda qulay sharoit yaratdi. Chunki notiqlik sanati har bir fuqaro uchun zaruriy ehtiyojga aylangan edi. Shu bois barcha davlat arboblaridan tortib, xalq majlislarining ishtirokchisi bolgan erkin fuqarolar ommasi notiqlik sanatining asoslarini egallash uchun kurashar va maqsadga erishish uchun maxsus ustoz - oqituvchilardan dars olishardi. Badavlat oilalar esa oz farzandlarini bolalik chogidanoq shu motabar sanat bilan qurollantirishga urinar va farzandlarini maxsus notiqlik sanati maktablariga berib oqitardi. Oz - ozidan malumki, ana shu ommaviy ehtiyoj tufayli notiqlik sanatining boshlangich, orta va oliy talim darajasidagi maktabi mavjud bolib, ularda ming-minglab kishilar maxsus talim olardi. Lekin shuni unutmaslik kerakki, Yunon demokratiyasi nechogliq demokratiya bolmasin, biroq u hozirgi tushunchadagi eng progressiv manodagi demokratiya emasdi. Gap shundaki, antik Yunonistonning davlat sistemasi quldorlikdan iborat edi. Erkin fuqarolardan tashqari yana ikki toifa bor ediki, ular qullar va chetdan kelgan, kelgindi, deb kamsitiluvchi kishilar bolib, ular erkin fuqarolar ega bolgan huquqlardan foydalanishga mutlaqo haqlari yoq edi. Sud ishlarida ornatilgan tartib notiqlik sanatining yuksalishiga katta bir turtki boladi. Sud jarayonida davogar ham, himoyalanuvchi ham - har biri oz manfaatini himoya qilish uchun kurashardi. Sud hukmining qaysi tomon foydasiga hal bolishi kopincha sudlanuvchi shaxs yoki davogarning notiqlik sanatidagi mahoratiga bogliq edi. Qay tomon ozining mantiqiy, asosli dalil va malumotlari bilan sud hayatini ishontira olsa, hukm oshaning foydasiga chiqarilar edi. Lekin hamma sudlanuvchi yoki davogarlar ham yetuk notiq bolgan raqiblarining tazyiqiga dosh berishlari qiyin edi. Shuning uchun ham antik sud tizimining qoidalariga kora bunday kishilarga u yoki bu kishi nomidan sozlovchi notiqlardan yordamchi olishga ruxsat berilardi. Sud jarayonida boshqa birov manfaatini kozlab, nutq sozlovchi ana shu toifadagi notiqlarga sinegorlar deyilib, ularning nutqi sinegoriya deb atalardi. Bora-bora esa ana shu sinegorlar toifasidan sud hayatining ajralmas qismi bolgan hozirgi tushunchadagi advokatlar kelib chiqdiki, bu manoda sinegorlar instituti chinakamiga ijobiy, demokratik rol oynadi, deb aytish mumkin. Sinegorlar notiqlik sanati va huquqshunoslikdan maxsus talim olgan kishilar bolib, ana shu sud jarayonidagi qatnashuvchilar hisobiga oz himoyalaridagi kishilardan xizmat haqi olib, tirikchilik qiluvchi professional notiqlar edi. Shu manoda ularni ixtisoslashgan notiqlar, deb aytish mumkin. Chunki sud notiqligi oldida birovni oqlash uchun ular bor bilimlarini va mahoratlarini ishga solishga majbur edilar. Bugina emas, ular dastavval olgan ishlarini ipidan ignasigacha organib chiqishlari va nihoyat jonli soz sanatiga oid bor mahoratlarini ishga solib, sud jarayonida yutib chiqishga harakat qilishlari lozim edi. Shuning uchun ham sinegorlar sud notiqligi taraqqiyotiga katta hissa qoshdilar. Logograflar ham sinegorlarga juda oxshash kishilar bolib, aslida ularni ham sinegorlardan ajralib chiqqan muayyan ixtisosli kishilar, deb aytish mumkin. Logograflar nutq matnlarini tuzuvchi yoki yozib beruvchi kishilar edi. Sinegorlar ham yozib, ham himoya qilgan bolsalar, logograflar koproq yozib berish bilan shugullanardilar. Biroq bu ularning shaxsan nutq sozlashlarini istisno qilmasdi. Bu kasb egalari oz ixtisosliklari taqozosiga kora huquqshunoslik, notiqlik va nutq matnini yozishda iqtidorli kishilar bolganlar. Chunki ular qonunshunos mutaxassis, tasirchan, mantiqiy izchil va ishontiruvchi nutqlarning yozuvchisi, orni kelganda notiq sifatida oz himoyalaridagi kishilarni keng omma oldida, demokratik sud oldida oqlab chiqishlari kerak edi. Zabardast notiqlar nutqiga organib qolgan afinaliklar va sud hayati oldida bu ishni bajarish juda mushkul bolgan. SHuning uchun ham logografiya bilan eng bilimdon, zehni otkir, tadbirkor kishilargina shugullanganlar. Shunisi ham borki, logografiya bilan muvaffaqiyatli shugullanib kelgan kishilarning kopchiligi bora-bora yo yirik davlat arbobi darajasiga kotarilgan yo yaxshigina badiiy ijodkor-yozuvchi bolib yetishgan.1 Yunoniston - jahon notiqlik sanatining yirik namoyandalarini yetkazib berdi. Perikl, Lisiy, Demosfen, Aristotel ana shular jumlasidandir. Perikl yirik siyosiy arbobgina bolib qolmay, kozga koringan notiq ham edi. Perikl nutqlarining birorta matni ham bizga qadar yetib kelmagan. Lekin uning usta, kozga koringan notiq bolganligi haqida grek tarixchisi Fukidid malumot beradi. Perikl nutqi fikrning chuqurligi, shaklning soddaligi, samimiyligi bilan, tinglovchilar ruhiyatini etiborga olganligi bilan xarakterlanardi.2 Eramizdan oldingi V asr oxiri va IV asr boshlarida yashab otgan taniqli sud notiqlaridan biri Lisiy edi. U usta logograf ham bolib, oz himoyasidagi ayblanuvchilarga nutq matnini yozib berardi. Lisiyning notiqligiga xos xususiyatlardan biri hamma notiqlar uchun zarur bolgan usul-fikrni yangicha shaklga solishni juda oson egallaganligidir. U gapirishi lozim bolgan kishining xarakterini, ijtimoiy ahvolini juda ham aniq tasvirlab beruvchi nutq matnini ishlab chiqishga usta ediki, bu nutq faqat osha sozlovchigagina xos bolardi. Lisiyning notiq sifatidagi ikkinchi xususiyati, hikoyachilik sanatini egallab olganligidir. U har qanday voqelikni sodda, jonli, qiziqarli shaklda hikoya qilishga usta edi. Uning notiqlik sanatidagi uchinchi xususiyat uslubidagi aniqlik, soddalik va tabiiylik edi.1 Qadimgi Yunonistonning buyuk notiqlaridan yana biri Demosfendir. Demosfen eramizgacha 384 - yilda tugilib, 322 - yilda vafot etgan. U dastlab ozini himoya qiluvchi sud notigi sifatida tanilgan. Keyinchalik u logograflik qiladi. Demosfen notiqlik sanatini organish uchun juda kop vaqt sarflaydi. Unda jismoniy kamchiliklar mavjud edi, ovozi past va diksiyasi yomon bolgan, kifti asabiy ravishda titrab turgan. Malumotlarga qaraganda Demosfen ovozini ostirish uchun ogziga mayda toshlarni solib, dengiz qirgogida nutq sozlardi va tolqin shovqin - suronini bosib ketishga harakat qilardi. Kiftning titrashidan qutulish uchun shiftga qilichni shunday ildiradiki, uning otkir uchi kiftga yaqin turadi va kifti titragudek bolsa, qilichning uchi tegib ogritardi. Shu yosinda olib borilgan uzluksiz mashqlar Demosfenga jismoniy kamchiliklarni bartaraf qilishga imkon bergan. Tinimsiz mehnat tufayli u mashhur notiq bolib yetishdi. Demosfen nutqi uning xarakterini aks ettiruvchi oyna edi. Undagi kuchli vatanparvarlik tuygusi nutqlarida oz ifodasini topardi. Demosfendan keyin ozining notiqlik talanti bilan nom chiqargan Aristotel eramizdan oldingi 335-yilda notiqlik sanati nazariyasi - Ritorika asarini yaratdi. Bu asar uch qismdan iborat: 1. Nutq xizmat qilishi lozim bolgan tamoyillar tahlili. 2. Notiq uchun zarur bolgan shaxsiy xususiyat va qobiliyat. 3. Notiq nutqida qollaniladigan nutq texnikasi, nutq usullari. Aristotel nutq uslubiga alohida etibor beradi. Aristotelning notiq uslubi haqidagi fikrlari hozirgi kunda ham oz ahamiyatini yoqotgan emas. U notiq nutqi uslubining layoqatliligi, uning aniqligi bilan belgilanadi, deb juda togri korsatadi. Agar nutq aniq bolmasa, notiq oz maqsadiga erisha olmaydi, tinglovchilarga keraklicha tasir etolmaydi. Taniqli faylasuf, ayrim notiqlar nutqida epitet, oxshatish, metafora va boshqalarning orinsiz qollanishini qoralaydi va ularni togri qollay bilish nutqning tasirchanligini oshirishda muhim ahamiyatga ega ekanligini aytadi.1 Rim notiqlik sanati Yunon notiqlik sanatining davomi sifatida yuzaga keldi. Rimdagi iqtisodiy va siyosiy osishning xarakteri notiqlik sanatining yangi tipini yaratdi. Yunonistonda bolganidek, Rimda ham notiqlikning, asosan, uch turini korsatish mumkin: sud notiqligi - oqlovchi va qoralovchi, siyosiy notiqlik, maqtov notiqligi. Bulardan tashqari, Yunonistonda bolganidek, notiqlik sanatini oqitish uchun xizmat qiluvchi oquv - mashq notiqligi ham mavjud edi. Rimda urushning kuchayib ketganligi harbiy sarkardalar nutqining rivojlanishiga ham imkon berdi. Rimlik notiqlardan biri eramizdan ilgari III - II asrlarda yashab otgan davlat arboblaridan Mark Partius Kato yoki Katondir. Katon notiq sifatida nutq sanati nazariyasi va amaliyoti masalalari bilan maxsus shugullangan. Keyinchalik Rimda aka-uka Tiberiy va Kay Grakx, Mark Antoniy, Mark Tulliy Sitseron kabi taniqli qator notiqlar yetishib chiqadiki, bular ichida eng buyuk va sozamoli notiq Sitseron edi. Sitseron va Demosfen qadimgi notiqlarning eng buyuklari edi. Demosfen koproq ozining siyosiy notiqligi bilan shuhrat topgan bolsa, Sitseron sud notiqligi bilan tanildi. Albatta, Sitseron nutqlari siyosiy jihatdan ham kuchli edi. Rimda, umuman, siyosiy tomonni chetlab otgan birorta ham yaxshi notiq bolmagan. Sitseron timsolida notiqlik sanatining nazariyasi hayot tajribasi va nazariyasi bilan muvaffaqiyatli ravishda qoshib olib borildi. U notiqlik sanati nazariyasining ayrim tomonlarini ishlab chiqibgina qolmay, oz notiqlik chiqishlari bilan buni tajribada isbot etdi. Sitseron nutqining muvaffaqiyatli chiqishi uchun notiq quyidagilarga alohida etibor berishi lozimligini korsatadi: Notiqning oziga ishonchi mustahkam bolishi kerak. Buning uchun esa notiq oz nutqida olga suriladigan fikrga tola ishonch hosil qilishi lozim. Nutq toliq isbotli dalillarga ega bolishi kerak. Materialni toplash nutqqa tayyorgarlikning asosidir. Materialni togri joylashtirish-ekspozitsiyaga alohida etibor berish lozim. Joylashtirish shunday bolsinki, u materialni butunlay ozlashtirib olishga yengillik yaratsin. Buning uchun esa nutqni aniq qismlarga bolish lozim. 5. Har qanday sohada ham nutqning muvaffaqiyatini bilish hal etadi. Agar notiq oz nutqi qaratilgan sohani yaxshi bilmasa, u qanchalik sanatkor bolmasin, oz tinglovchisini jalb etolmaydi. Sitseronning notiqlik sanati nazariyasi va tarixiga oid uchta asari malum: Notiqlik haqida, Notiq va Brut (yoki Taniqli notiqlar haqida).1 Rim notiqlik sanatining buyuk nazariyotchilaridan biri Kvintiliandir. Mark Fabiy Kvintilian notiqlik sanatida yirik notiq va nazariyotchi sifatida shuhrat qozongan. Uning Notiq bilimi haqida nomli asari mavjuddir. Kvintilian Sitseron va boshqa Rim notiqlari fikriga qoshilgan holda, hamma notiq birinchi navbatda bilimli bolishi lozimligini aytadi. Shuningdek, u notiq axloqiy olijanob bolishi lozim, busiz hech qachon haqiqiy notiq darajasiga kotarila olmaydi, deb biladi. Kvintilian Rimdagi notiqlik maktabining asoschisi hisoblanadi. Ungacha notiqlik bilimini berish xususiy maktablarda amalga oshirilgan. Umuman qadimgi Yunoniston va Rimning notiqlik sanati tajribalari orta asr va keyingi davr notiqlarining vujudga kelishida muhim rol oynaydi. Orta Osiyo xalqlari, jumladan, ozbek xalqi ham qadimdan sozga chechan, badiiy didli kishilarni qadrlab kelgan. Osha davrda notiqlik sanati - voizlik, notiqlar - voiz, nutq esa vaz deb atalgan. Orta Osiyo xalqlari, xususan, IX-XV asrlarda dunyo madaniyati taraqqiyotining eng oldingi, yetakchi saflarida turish darajasiga kotarila oldi. Orta asr fani, madaniyati Xorazmiy, Fargoniy, Forobiy, Ibn Sino, Beruniy, Koshgariy, Jomiy, Navoiy, Bobur kabi ulug siymolarning nomlari bilan xarakterlanadi. Bu mutafakkir, shoir, sanatkorlar yashagan davr Sharq tarixida Uygonish davri deb ataldi. Bu davrda madaniyat, sanat, ilm - fan ravnaq topdi. Fan va madaniyat targibotchilari - voizlar yetishib chiqdi. Voizlikni qadrlovchi fikrlar vujudga keldi.2 Kaykovusning XI asr Sharq pedagogikasi tarixida Goyat qimmatli asarlar qatorida turuvchi Qobusnomasida ham notiqlik sharhlari uchun alohida bob ajratilganligi bu sanatga bolgan, uning sanatkoriga bolgan qiziqishning orta borganligini korsatadi. Qobusnomaning Suxandonlik bilan baland martabaga ega bolish haqida deb nomlangan yettinchi bobida va hunarni egallashga bagishlangan oltinchi bobida notiqlik sirlariga doir bildirilgan mulohazalar nafaqat osha davrda, balki hozirda ham katta ahamiyatga ega. Kaykovus hamma hunarlar ichida soz hunari-notiqlikni alo deb biladi. U notiqlikni egallashning yoli, birinchidan, tinimsiz mehnat, organishdir, deydi. Ikkinchidan, nutqing gozal bolsin, - deydi. Sozning ikki tomoni bordir: biri gozal tomoni, ikkinchisi xunuk tomonidir. Xalq oldida gapiradigan sozing gozal bolsin, bu sozni xalq qabul qilsin. Uchinchidan, har bir fikrni ifodalashda tinglovchi qalbiga togri yol topa bilish, shaklga etibor berish masalasi. Tortinchidan, har bir soz togri va asosli bolmogi lozimligini uqtiradi. Beshinchidan, har bir nutq malum ilmiy asosga ega bolsagina, tasirchan boladi. Yani nutq qaratilgan predmetni yaxshi organib chiqish lozimligini takidlab: Bilmagan ilmdan gapirmagil. Bilmagan ilm marifatni bilaman deb, davo qilsang hech narsa hosil bolmaydi va behuda zahmat chekasan, - deydi. Nutqni egallashdan maqsad xalq diliga yol topa bilishdir, deb biladi muallif va agar kongillarga sevimli bolishni istasang, xaloyiqning maqsadini sozla, - deydi.1 Umuman musulmon sharqi madaniyatining salmoqli zarvaraqlarini tashkil etuvchi notiqlik sanati tarixiga oid talaygina manbalar bor bolsa-da, ulardan hech biri Alisher Navoiy qoldirgan meros kabi qimmatli va boy emas. Alisher Navoiy oz davrining buyuk mutafakkiri, soz ustasi bolish bilan birga kishilarga yaxshi soz bilan tasir eta bilish sanatini juda ham qadrlovchi, uluglovchi, bunday sanat ustalariga etibor qilib, ehtirom korsatuvchi bir shaxs edi. Navoiy omma ortasida yaxshi nutqning tasiri va tarbiyasini ham chuqur his etadi. Notiqlikdagi yaxshi va yomon tomonlarni kora bilish va ularni farqlay olishga chaqiradi: Totiyu shorik agar notiqdurur, Har biriga ozga bir mantiqdurur. Alisher Navoiy Mahbub ul-qulub nomli falsafiy asarining 24-faslini Nasihat ahli va voizlar zikrida deb ataydi va bunda voizlik sanatiga, vazga, voizga oz munosabatini bildiradi.2 Navoiy voiz qanday kishi bolishi kerakligi haqida shunday fikr yuritadi: Voiz Haq sozni targib qilishi, Paygambar sozidan chetga chiqmasligi kerak, eng avval uning ozi Haq va paygambar yoliga kirishi, songra esa nasihat bilan elni ham shu yolga solishi lozim. Ozi yurmagan yolga elni boshlamoq - musofirni yoldan adashtirib biyobonga tashlamoq va sahroda uni yoqotmoqdir. Ozi mastning elni hushyorlikka chaqirishi - uyquchi kishining odamlarni bedorlikka davat etganiga oxshash bir narsadir. Demak, voiz, avvalo, ozi shariat va tariqat yoliga kirgan notiq bolishi kerak ekan. Navoiy nazdida, Vazxon shunday bolishi kerakki, uning majlisiga bosh kirgan odam tolib chiqsin, tola kirgan odam esa yengil tortib, xoli qaytsin. Voiz olim va halol ish koruvchi bolsa, uning nasihatidan chetga chiqqanlar gunohkor boladi. Agar u boshqalarga buyursa-yu, ozi qilmasa, uning sozlari hech kimga tasir etmaydi va foyda keltirmaydi. Voiz bilimdon, halol ish koruvchi, sidqu sadoqat bilan faoliyat korsatuvchi shaxs bolishi bilan birga, xalqning ruhiyatini yaxshi biladigan, xalqning dardi bilan yashaydigan bolishi kerak. Ana shundagina uning vaziga yurak-bagri gam-alamga, dardu tashvishlarga tolib kirgan kishi dardlaridan forig bolib, kongli boshab, yengil tortib chiqadi. Qalbida manaviy ruhiy boshliq bolgan odam esa bunday voizning suhbatidan olam - olam manaviy zavq olib, kongli, shuuri fikriy nurga tolib chiqadi. Alisher Navoiyning muxlisi, shogirdi va dosti bolgan Husayn Voiz Koshifiy Sharqning mashhur allomalaridan biri bolgan. U axloq, tarix, tasavvuf, nujum (astronomiya) riyoziyot, fiqh sohalariga doir qirqdan ortiq asar yaratgan. Uning Futuvvatnomai sultoniy, Axloqi Muhsiniy, Javohir ut - tafsir, kabi onlab asarlari besh yuz yildan beri sharqona odob, va axloq dasturi sifatida yurtma-yurt, qolma - qol oqib kelinmoqda. Husayn Voiz Koshifiyning nutqlari ozining jozibadorligi bilan har qanday kishini jalb qila olgan. Aytishlaricha, uning bunday soz sanatidagi mahoratini Alisher Navoiy bilan birga Sulton Husayn Boyqaro ham yuksak baholagan va ular oz asarlarini aholi ortasida rasmiy ijro etish lozim bolgan paytlarda bu ishga Husayn voizni munosib korganlar. 898 (1492) - yil 8 - noyabr kuni buyuk shoir, Navoiyning ustozi Abdurahmon Jomiyning dafn marosimida Alisher Navoiy ozining bagishlov sherini oqib eshittirishni, shu marosimda vaz aytgan Husayn voizga topshirganligi buning dalilidir.1 Alisher Navoiy ozining Majolis un-nafois asarida Xoja Muayyad Mehnagiy, Mavlono Riyoziy, Muin voiz kabi yana bir qancha voizlar haqida ham atroflicha fikr bildiradi. Shuningdek, mumtoz merosimizda axloq-odob orgatuvchi voizning oz odobi haqida kop fikr yuritiladi. Abu Homid Muhammad ibn Muhammad al - Gazzoliyning Oxiratnoma asarida ham shunday. Gazzoliy voizlarning voizi bolib, voizlarga dastur ul-amal tariqasida pand-nasihat aytadi. U voizning tili nutqiga, voizning uslubiga alohida etibor qaratadi: Mabodo, vaz oqitishdan boshqa ilojing qolmasa, ikki narsada ehtiyot bol: birlamchi-sozlaring ortiqcha ibora-yu ishoratlar, asli puch hikoyatlaru manisiz baytlar ila yasangan, yaniki sertakalluf bolmasin! Chunki Olloh taolo takalluf qiluvchilarga gazab qiladi, ularni dost tutmaydi. Haddan tashqari sertakalluflik voizning batamom xarob, qalban gaflatda ekanidan dalolat qiladi. Darhaqiqat, notiqning nutqi asosiy maqsadga qaratilgan, har qanday ortiqcha soz va iboralardan xoli bolishi kerak. Aksariyat notiqlar nutqlarini sertakalluf, jimjimador soz va iboralar bilan bezashga harakat qiladilar. Ular nutqlarining chiroyli bolishini istaydilar va uning tashqi chiroyiga zor beradilar. Aslida esa nutqqa chinakam zeb beradigan narsa fikrdir. Voizni eshitimli qiluvchi omillardan biri hayotiy va ibratli hikoyatlar va baytu gazallar bilan omixta gapirishdir. Albatta, meyorni unutmaslik lozim.     IOmnrs& ' ( ) 1 2 4 5 8 9 ; < = A B G H U V [ \ ^ _ a b i j k l p q s t | }  ƺ{h CJOJQJaJmHCsHC$h=h CJOJQJaJmHCsHCh CJOJQJaJmHCsHCh CJaJmH sH h CJaJmHCsHCh mHCsHCh mH sH 'h B*CJOJQJaJmH phsH *h 5B*CJOJQJaJmHCphsHC0IOp' G @ ^ |  $ & Fd^`a$gd $ & Fd`a$gd $d^`a$gd h^hgd `gd $a$gd        $ % , - / 0 > ? A B J K M N ^ _ ` a d e i j l m p q $hxLh CJOJQJaJmHCsHC$h=h CJOJQJaJmHCsHCh CJOJQJaJmHCsHCPq r s z { ~               ʺh CJOJQJaJmHCsHC$h=h CJOJQJaJmHCsHC$hxLh CJOJQJaJmHCsHCh CJOJQJaJmHCsHCI & ' ) * 2 3 5 6 8 9 < = C D H I Q R T U a b f g i j q r s t w x | }   $h=h CJOJQJaJmHCsHCh CJOJQJaJmHCsHCW  ! ( ) 0 1 2 3 : ; @ D E X Y n o s t | ʴʴʴʴݨvvh CJOJQJaJmH sH $h 5CJOJQJ\aJmH sH h 5CJOJQJ\aJh CJOJQJaJ*h=h 5CJOJQJ\aJmHCsHC$h 5CJOJQJ\aJmHCsHCh CJOJQJaJmHCsHC$h=h CJOJQJaJmHCsHC+  s 3k$ & F 8d^`a$gd $ & F 8d^`a$gd $ & F 8Td^`a$gd $d`a$gd $P d^P `a$gd $ & Fd^`a$gd 3Oi!4>I  $da$gd $ 87d`7a$gd $ 8d`a$gd $d`a$gd $ & F 8d^`a$gd  !4Fʴʴʴʴݑݑݑݑݑݑݑ$hth CJOJQJaJmH sH h CJOJQJaJmHCsHC*h h 5CJOJQJ\aJmH sH $h 5CJOJQJ\aJmH sH h CJOJQJaJmH sH $h h CJOJQJaJmH sH 2FGI "ik?J ""$$$$%%%''**++g+i+,,,,,,-үүүҟғymyyyh CJaJmHCsHCh CJaJmHCsHCh 0JCJaJmH sH h CJaJmH sH h CJOJQJaJmHCsHC$h 5CJOJQJ\aJmH sH h CJOJQJaJmHCsHCh CJOJQJaJmH sH h OJQJmH sH "h 0JCJOJQJaJmH sH *  l!a"% &')*+g..///50u02i34457S9$^`a$gd $d`a$gd --..50v0[1]1[2]22233333 4U5f5l5t55566S999]:_: ; ;;;; ;";#;-;.;;<ȸȸȦȓȓȓȸظظsssssh CJOJQJaJ'h 5>*CJOJQJ\aJmHsH$h 5CJOJQJ\aJmHsH"h 0JCJOJQJaJmHsHh CJOJQJaJmHCsHCh CJOJQJaJmHsHh CJOJQJaJmH sH h CJaJmH sH h CJaJmHCsHC*S99:O:3;;<i>>?G@{AvBC}DEEZFFH]IK!K$^`a$gd $d`a$gd $ & F  d^`a$gd <<<<@@&@*@5@9@AA(A*AMAOAAAAA B"BtBuBCC"F$FyF{FFFHHIJKK[L]LlLnLLLLLPPPPPPRRSRBUDUUUǬh CJaJmHCsHCh 5CJ\aJmHCsHCh CJaJmHCsHCh 5CJ\aJmH sH h 5>*CJ\aJmH sH h CJaJmH sH h 0JCJaJmH sH 9!KCKKTNQfSU]VL[M[N[O[P[Q[R[S[T[U[V[W[X[Y[Z[[[$a$gd gd $d^`a$gd $^`a$gd UUUUUUUUUUUUUUUUUUUUUUUUUUVVVVVVVVVV#V$V'V(V.V/V6V7V=V>VAVBVLVMVQVRV[V]VgViVoVpV{V|VVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVVhxLh CJaJmH sH h CJaJmH sH h=h CJaJmH sH TVVXXY Y[[([L[M[N[O[S[T[U[V[W[Y[Z[[[\[][^[_[a[b[d[e[g[h[k[l[·xxxxjhuUhuh)4h 5CJaJh CJaJmH sH h)4h CJaJh CJaJmHCsHChaqhh mHCsHCh 5CJOJQJ\aJh CJaJh CJaJmHCsHCh CJaJmH sH hxLh CJaJmH sH  [[\[][^[`[a[c[d[f[g[i[j[k[l[ dgd $a$gd 21h:pu. A!"R#n$n% j 666666666vvvvvvvvv66666>666666666666666666666666666666666666666666666hH6666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666666662 0@P`p2( 0@P`p 0@P`p 0@P`p 0@P`p 0@P`p 0@P`p8XV~ OJPJQJ_HmHnHsHtHP`P  1KG=K9 dCJPJ_HaJmHsHtHBA B A=>2=>9 H@8DB 0170F0XiX 01KG=0O B01;8F04 l4a .k . 0 5B A?8A:0 Z`Z  "5:AB A=>A:8d1$CJOJPJQJ^JaJVoV  "5:AB A=>A:8 =0:CJOJPJQJ^JaJtHlP`l  A=>2=>9 B5:AB 27d7$8$`7CJOJPJQJ^JaJ^o!^  A=>2=>9 B5:AB 2 =0:CJOJPJQJ^JaJtHxR`2x  A=>2=>9 B5:AB A >BABC?>< 2dx^OJPJQJ^JtH hoAh  A=>2=>9 B5:AB A >BABC?>< 2 =0:OJPJQJ^J|S`R|  A=>2=>9 B5:AB A >BABC?>< 3dx^CJOJPJQJ^JaJtoat  A=>2=>9 B5:AB A >BABC?>< 3 =0:CJOJPJQJ^JaJtH2&`q2 =0: A=>A:8H*PK![Content_Types].xmlN0EH-J@%ǎǢ|ș$زULTB l,3;rØJB+$G]7O٭VCWNIA!ޝ}7/݉%BR7Hw9!p<Ǥፉ.EB\ /T*Y>,cy'$gC."Vso+C1OǓt}8>V3mBb%DWs'O''Gw ~lh;UM!DzŬ;C K^ysJJ1KRμ)~.ک/ Y\n9?[]67)qnpJOF$ w;fCLL&׸m%]V%z-{ v8Ҩm-.xo(-ms~ۜ|s>Ͼ%O04h=یщ!eƌ\f :C*OiIA 64HpUa7 UO3 d:(fA@٣>N"Hhp&hA38 )SUUR'V5&HM.6xpyn,ބ!h^^Z4~0#w,,& g"Ic힍Q)˕C6%^+Hk!$A*#.D)irdq8Y^}q~C>Np%uJx?+al|zf[Ux5b>c!:M (MkIVEpYPҍN2$ÿ -.h۴"P6T{T 6]u̒VhVnR+n;)ȔbL X6Y`+qB]( 0H1$6_[s)k8Tm Aa?R d ڒɾ0{eRF& Ī't\{BHuM6`pGϽO+!XoN'^[crh2*tW<{1U+l_QSncX<)Q(wJH ٯ#zCm>nhf6t}M&ʺ6ײ'\gkNS:;\qN-S;kǺ"{DailL`̗/޿ ^o#I&%0]SPV!] PK! ѐ'theme/theme/_rels/themeManager.xml.relsM 0wooӺ&݈Э5 6?$Q ,.aic21h:qm@RN;d`o7gK(M&$R(.1r'JЊT8V"AȻHu}|$b{P8g/]QAsم(#L[PK-![Content_Types].xmlPK-!֧6 0_rels/.relsPK-!kytheme/theme/themeManager.xmlPK-!^}-theme/theme/theme1.xmlPK-! ѐ' theme/theme/_rels/themeManager.xml.relsPK] F"*4t:@CMlS lS  q   F-<UVl[.0123679;=> 3 S9!K[[l[/458:<?8@0(  B S  ? HIMZabmns{|&018<@ACGIU`agioprs{| !$',3>@AIJQ^hiuz}~ %&-2:<>CGHPQ\aeflqvw{|~ %(/05:@DLX^nrs|%&+s   "*,13GHMOWY`bgi{| $)*27<JQR\]delmtu$%)*-.34<=EGOPWX`ersvw      " % & / 0 5 7 : ; > ? H R Y [ b d i j n o r s x y      ! " , . 5 6 C D G H N O W X d e k l z {        " # ) * 7 8 : ; A B E F J K S V ] ^ c d t u { |       ) * , - 0 1 > ? K L O P S T Y Z b c k l q s        ! ' ( 0 1 8 9 < = @ A G H M N U V _ ` h i l n q w } ~   '(-.45:=MNRS\^fgnorsvw  "#+-0145<=DELMUVabiknpuvxy}~'(138;BCPQTU_`ijuv| !)/<=EFLNRSXYbcfgnoz{,367;<?@JKQRXY^_iknoxy~   !#$0167:;DENOSUYZcdmnxy|~   $%*+12<?CDFGLMTU_`kluv}~  '367:;>?IJTUXYdemnst{| !")*,->?EFLMRS[\bdghklop|}  !'-.46<=@AJKQRYZ`afgklop{|~  "#&'45:;@BEFPQVW`ahistyz}  ,-45<=DENOW]cdjmxy}~ !&')*23:;?@NOVW_eijqruv0S1S9S:SDSESJSmSHOYfKKMM]NNNO4O:OPPPPPAQQQQQ;RER{RRRRmS333333333333333 fK(SNSmSxd~B,)&"Rv)24;f(-K0K^K`0CJOJQJ^Jo(.^`.pp^p`.@ @ ^@ `.^`.^`.^`.^`.PP^P`. 0 ^ `0.^`.pp^p`.@ @ ^@ `.^`.^`.^`.^`.PP^P`.808^8`0.^`.pp^p`.@ @ ^@ `.^`.^`.^`.^`.PP^P`.808^8`0. ^`.$ $ ^$ `@ @ ^@ `.^`.^`.^`.^`.PP^P`.;f x ,)& Rv)  `[\0JܐRu0Kjfuaq 2`)jOSQS@NSNSNSNSlS@UnknownG*Ax Times New Roman5Symbol3. *Cx Arial7.@Calibri] BalticaTADTimes New RomanA$BCambria Math"1hcgcgo F*q F*!n0%S3SJQHP  $P 2!xx BahodirBahodir    Oh+'0 px  BahodirNormalBahodir1Microsoft Office Word@@$ve@$veo F՜.+,0 hp  Home*%S     !"#$%&'()*+,-./0123456789:;<=>?@BCDEFGHIJKLMNOPQRSTUVWXYZ[\]^_`abcdefghjklmnoprstuvwx{Root Entry F`e}1TableAbNWordDocument4SummaryInformation(iDocumentSummaryInformation8qCompObjr  F Microsoft Word 97-2003 MSWordDocWord.Document.89q